Çocuklarımıza Doğru Davranış Kazandırabilmek - Yusuf-i Kenan
Çocuklarımıza Doğru Davranış Kazandırabilmek
Çocuğa istenen, doğru davranışları, alışkanlıkları kazandırma; istenmeyen, olumsuz davranışları yapmamasını öğretme ve onun davranışlarını kendi kendine denetleyebilecek duruma gelebilmesi için destek olma ve yönlendirme süreci, disiplin olarak adlandırılır. Genellikle çocuk yanlış yaptığında azarlama, dövme, ya da başka biçimde cezalandırarak terbiye etme olarak bilinen bu süreç, onun doğrularını pekiştirmeyi, yanlışlarını nedeniyle birlikte belirtip doğruyu bulmasını sağlamayı, bunu yaptığında ödüllendirmeyi, gerektiğinde çok katı olmayan sınırlamalar yapmayı da kapsar. Disiplin uygulamaları, o daha bebekken başlar ancak kocaman bir çocuğun da anne babasından öğreneceği çok şey olur.
Disiplin yaklaşımları, kişiden kişiye, geleneklere, eğitime, tutumlara ve bakış açılarına göre değişiklik gösterir. Çocuğun yetiştiği ailenin özellikleri de disiplinin etkili olmasıyla ilişkilidir. Kimi anne baba, iyi davranışları öğrensin diye çocuklarına çok fazla sınır koyar, en ufak bir hatasında onu cezalandırır. Kimisi de çocuğu tamamen serbest bırakıp her şeyi kendiliğinden öğreneceğine inanır.
Disiplin ile çocukta sevgi, kendine ve ailesine güven duygularını geliştirmek, davranışlarını denetleme bilincini oluşturmak, başkalarına karşı saygı ve anlayışı geliştirmek hedeflenmelidir. Çocuğun sınırlara ve kurallara uymasının yanı sıra her seferinde uyarıya gerek olmadan nasıl davranacağına karar vermesi, hata yaptığında farkına varabilmesi, anne babası yanında yokken de bu davranışları aynen sürdürebilmesi önemlidir. Böyle bir disiplin alan çocuk, üzerine düşenleri kimse uyarmadan yapar, zamanı geldiğinde dersini çalışır, hem ailesine hem de çevresindeki herkese sevgi ve saygıyla yaklaşır. Gerektiğinde kendi başına doğru kararlar alıp uygulayabilir. Zaman zaman yaramazlıklar, hatalar yapsa bile bunun farkına varıp düzeltir ve yaşam boyu böyle devam eder. Bu sayede çocuğun anne babası tarafından sürekli kontrol altında tutulmasına da gerek kalmaz. Disiplin anlayışı ve yaklaşımları işte bu noktada önem kazanır.
Herhangi bir disiplin yöntemi belirli bir yaş aralığı için önerilebilir, ama anne babalar zaman içerisinde bazı yöntemlerin kendi çocuklarında etkili olmadığını veya bazı yöntemlerin ise çok etkili olduğunu keşfedeceklerdir. Aileler çocuklarının davranışlarının nedenlerini anlamaya çalışırlarsa, oluşan olumsuz bir davranışı değiştirmek için ne yapabileceklerini çok daha kolay bulabilirler. Örneğin çocuk yemek yemiyorsa belki çok yorgundur, belki hastalanmak üzeredir veya başka bir sıkıntısı vardır. Önemli olan böyle bir durumda çocuğa ulaşılmasıdır. Her davranışın mutlaka geçerli bir nedeni olmayabilir, ancak eğer çocuğun yaptığı olumsuz davranışın çocuğa göre geçerli bir sebebi varsa, bunu bilmek çocuğa daha anlayışla yaklaşılmasını sağlayabilir. Çocukların davranışlarının bir veya birçok nedeni olabilir. Çocukların kendilerini ifade etme becerisi geliştikçe davranışın nedenini, çocukla birlikte bulup düzeltmeye çalışmak veya desteklemek önemlidir. Anne baba çocuğun davranışının nedenine kendi karar vermemeli, nedeni çocuktan öğrenmeye çalışmalıdır. Ailenin düşündüğü neden çocuk için geçerli olmayabilir. Örneğin, gece yalnız yatmak istemeyen çocuğun kapris yaptığını düşünen anne aslında çocuğun gece korkuları yaşadığını gözden kaçırabilir.
Çocuklar için güven duygusu yaşamlarındaki temel ihtiyaçtır. Aileler çocuklarına bakmakla yükümlüdürler. Fakat anne baba olmak, çocuk için güvenilen bir kişi olmayı beraberinde getirmez. Güven duygusu bebeklikten itibaren ihtiyaçların düzenli karşılanması ile gelişir. Çocuğa sıcaklık/sevgi göstererek, tutarlı davranarak ve ona karşı adil olarak gelişecektir. Anne babasına güvenen bir çocuk, kendisine sınırlar koyulurken onlara güvenecek ve dediklerini korkmadan yapacaktır.
Çocukla ilişkide tutarlı olmak çok önemlidir. Tutarlı davranıldığında hep aynı davranışa aynı tepki verilir. Belli bir davranışın kimi zaman hoş görülmesi kimi zaman da aynı davranış yüzünden ceza alınması çocukta çelişkiler oluşturabilir. Yaptığı davranışın doğru mu, yanlış mı olduğunu kavrayamaz. Tutarlı davranışlar sergilemek, çocuğun olumlu davranışlar öğretmek ve pekiştirmek için gerekli olan bir özelliktir. Anne babalar istenmeyen davranışlara tepkilerinde zaman zaman farklı, tutarsız davranabilirler. Örneğin, bazen aynı davranış karşısında daha hoşgörülü, bazen ise daha sabırsız ve sert olabilirler. Farklı davranmanın birçok sebebi olabilir. Ebeveynin tavrını bazen davranışın nerede olduğu, o günkü ruh hali, çocuğun yaşı, kişiliği, kendilerine benzeyen, benzemeyen yönleri etkileyebilir. Örneğin, çocuk evde yemeğini döktüğünde kızılmıyordur ama misafirlikte dökerse kızılabilir. Anne keyifli olduğunda çocuğun evi dağıtmasını hoş görebilir, sinirli olunduğunda ise kızabilir. Anne babanın ruh hali çocuğa karşı davranışı etkiliyebilmektedir. Anne baba arasındaki eğitim görüşlerindeki tutarlılık yani kullanılan yöntemlerde aynı dilin konuşulması önemlidir. Örneğin, bir davranış anne tarafından kabul edilemezken baba tarafından kabul ediliyorsa, çocuk kendi içinde çatışmalar yaşayabilir. Anne babanın çocuğa karşı tutarlı tepki ve davranışları, çocuğun olumlu davranışlar geliştirmesine yardımcı olacaktır. Örneğin, aile içindeki kurallar kendisine nedenleriyle aktarıldığı ve kuralları uygularken anne-baba tutarlı olduğu zaman çocuk da kurallara daha kolay uyacaktır. Aynı zamanda çocuğun iç denetim geliştirmesi de desteklenecektir.
Ailenin olumlu model olması önemlidir. Çocuklar çok iyi birer gözlemcidir ve hayatlarında tanıdıkları ilk kişiler aileleridir. Bir video kamera gibi tüm davranışlarını kayıt ederler. Ailelerin bunun farkında olmaları gerekir. Çocuktan yapması beklenen davranışları anne babanın kendi davranışlarıyla örnek olması işi kolaylaştıracaktır. Her evin düzeni ve düzen anlayışı kendine aittir. Ancak bu düzeni sağlayacak kural veya yasakların inandırıcı olması için annenin babanın da onlara uyması gerekir. Örnek olmak çocuktan istenilen davranışların gerçekleşmesi için bir yoldur.
Bilinen bir gerçek var ki bu yaklaşımların niteliği, aile içindeki uyum, iletişim biçimi, çocuğun göstereceği davranışlar açısından önem taşır. Zira anne ve baba çocuğa nasıl yaklaşırsa çocuğun onlara ve başkalarına karşı davranışları o yönde şekillenir. Sadece sınırlandırma ve cezalandırmaya dayanan bir disiplin anlayışı, pek çok yönden eksik olduğu gibi çocuğun doğru davranışları kendiliğinden öğrenmesi de neredeyse imkansızdır. Anne ve babası tarafından aşırı engellenen, katı kurallara uymak zorunda bırakılan, dayakla veya ağır sözlerle cezalandırılan çocukların onlar yokken rahatlamanın etkisiyle tam tersi biçimde davrandıkları, bulundukları ortamın kurallarına uymak istemeyip başa buyruk davranma eğiliminde oldukları görülmektedir.
İnsanlar kişiliklerini oluşturan bazı davranışları aile ortamında kazanır. Her ailede yazılı olmayan kurallar vardır. Çocuğunuza istediğiniz güzel davranışları kazandırabilirsiniz. Ancak bu oldukça çaba isteyen bir iştir. Öncelikle onun farklı bir birey olduğunu ve zaman zaman ebeveynlerinden farklı düşüncede olabileceğini kabul etmek gerekir. Bu tutumla bireysel farklılığın dışında beğendiğimiz ve hatta hayranlık duyduğumuz pek çok tutumu çocuğumuza öğretebiliriz.
Davranış kazandırmakta ilk yöntem bilgi vermektir. Çocuğuna “Kızım, tanımadığın kişilerle konuşma, onların arabasına binme, kötü niyetli olabilir” diyen bir baba bilgi verme yöntemini kullanır. Bu yöntem çoğu zaman emir vermek yerine kullanıldığında aile içi çatışmaları da azaltır. Çocuğumuza “Odanı topla” demek yerine “Yavrum odan çok dağılmış” demek daha iyi bir fikirdir.
Çocuklar ve gençler genellikle deneme – yanılma yoluyla da öğrenir. Yani bir davranışı sergiler ve bunun sonuçlarına göre devam ettirir veya terk eder. Örneğin, ergenlik dönemin-deki oğlumuz eve geç gelmeyi ve haber vermemeyi deneye-bilir.Bu nedenle eve geldiğinde kişiliğini yargılama-dan konuşmak ve uyarmak önemlidir.
En etkili davra-nış kazandırma yöntemlerinden birisi pekiştirmedir. Ödül alan her davranışın sıklığı artar. Çocuğunuza diş fırçalama alışkanlığı kazandırmak istiyorsak birkaç ay boyunca her gün aynı saatlerde bunu hatırlatmalıyız. Dişlerini fırçaladığı anda sözlü bir ödül vermek bu davranışı pekiştirir. Ancak sözlü ya da manevi ödül kelimelerini değiştirmek gerekir. Her seferinde “Aferin” demek yerine “Benim akıllı kızım”, “Çok güzel olmuş”, “Teşekkür ederim” gibi farklı takdir sözleri kullanabiliriz. İlk haftalarda her fırçaladığında takdir ederken davranış yerleştikten sonra aralıklı pekiştirmeye geçilebilir.
Genelde anne ve babalar kötü davranışları cezalandırma yoluna giderler ve cezalandırdıkları davranışın sonlanacağını düşünürler. Fakat düşünülenin aksine ceza çoğu zaman ters tepki oluşturarak istenmeyen davranışı daha da kötüleştirir. Cezanın en önemli olumsuz sonucu yetişkin-çocuk ilişkisini zedelemesi ve çocuğa fiziksel ve psikolojik zarar vermesidir. Çünkü ceza fiziksel disiplin uygulamak (dayak) olabileceği gibi, çocuğu sözle hor görmek ve sevgiyi esirgemek şeklindedir.
Her türlü cezanın sonucunda; çocuk sırf ceza alma korkusundan olumsuz davranışını tekrarlamayabilir. Yaptığı olumsuz davranışın sonucunu anlayıp bir daha yapmaması için olanak tanınmamış olabilir. Yaptığının karşılığını ödemiş olduğunu düşünür, ödeşmiş hissedebilir. Olumsuz davranışından dolayı kendine kızacağına cezayı uygulayan yetişkine kızabilir. Ceza aldığı için kendini aciz hissedebilir. Yetişkini örnek alarak kendisi de aynı yöntemleri sorun çözmek için kullanmaya başlayabilir. Kendine güveni sarsılabilir. Ceza almamak için gizli gizli olumsuz davranışı tekrarlayabilir ya da yalan söylemeye başlayabilir. Saldırgan veya pısırık olabilir.
Çocuklar ebeveynlerine direndiklerinde çoğunlukla başka bir şey istemektedirler. Çoğu kez direnişleri başka bir şeyi yeğlediklerini ebeveynlerine anlatma çabalarıdır. Çocuklar ne istediklerini ve bunun kendileri için ne denli önemli olduğunu anladığımız mesajını aldıklarında, seslerini duyurduklarını ya da varlıklarının farkına varıldığından emin olduklarında dirençleri azalır. Dinlemeye zaman ayırır ve bunu doğru bir şekilde yaparsak çocuğumuz bir dahaki sefere daha az direnirler ve işbirliğine daha gönüllü olurlar. Direnci kırmak için dinlemekten sonraki aşama ise çocuğun duygularının sakin ve sevecen bir şekilde tanımlanmasıdır. Çocuğa duygularının derinlerine inmesi konusunda fırsat tanındığında en gerçek ihtiyaçlarının karşılandığını hissederler ve kapattıkları kapılar açılır.
Bütün bu davranış değiştirme yaklaşımlarını defalarca denememize rağmen çocuğun olumsuz davranışları devam ederse artık çocuğun davranışlarının sonuçlarını yaşama vakti gelmiştir. Davranışının sonucunu yaşatmak yöntemi ceza ile karıştırılabilir fakat farklıdır; Sonucunu yaşatmadan önce diğer yöntemler denenir, sonuç alınamadığında bu yöntem denenir. Ceza ise başka yöntem kullanmadan çocuğu üzecek bir şey yapmaktır. Sonuç yaşatırken çocuğun mahrum edildiği şey onun olumsuz davranışı ile ilgilidir. Cezada ise çocuğu en çok üzecek şey gerçekleştirilir. Sonucunu yaşatmanın mantığı “ her olumsuz davranışın bir bedeli vardır”, cezanın mantığı ise “sen beni üzdün ben de seni üzüyorum” dur. Sonuç olarak; yetişkinlerin amacı çocukların olumsuz davranışlarını azaltıp, olumlu davranışlarını artırmak ve hayata hazır hale getirmektir. Çocukların doğru ve yanlışı ayırt edebilen ve herhangi bir dış denetim olmadığı halde tercihini doğrudan yana kullanan bireyler olmasını istiyorsak onların içsel ödül ve men etme mekanizmalarını geliştirmemiz gerekir.
Çocuğun zeka ve kişilik gelişiminin temelinde annenin ve babanın davranışlarını buluruz. Onların tek tek kişilikleri, birbirlerine olan davranış ve tutumları ve çocuklarına gösterdikleri ilgi ve davranış biçimleri çok önemlidir. Bazı çocuk ileriki yaşamında tıpkı anne ve babası gibi davranır. Bazı çocuk öyle zorlanmıştır ki, reaksiyon olarak, kendisine yöneltilen davranış ve eğitim tarzının tam tersini seçer. Doğru ya da yanlış olduğunu gözetmeden...
Yazar: Yusuf-i Kenan
